Otwarcie rynku na konkurencję (wybór dostawcy gazu) wynosi ok.20% (rocznej krajowej konsumpcji gazu) w Zjednoczonym Królestwie, Hiszpanii, Włoszech, Niemczech i Austrii, natomiast w pozostałych krajach jest niewielkie (Francja, Dania, Belgia, Szwecja) lub w ogóle nie ma możliwości wyboru dostawcy (Finlandia, Grecja, Portugalia).

Podobne różnice w rozdzieleniu działalności polegają na rzeczywistym, efektywnym rozdzieleniu (prawnym) w niektórych krajach i na pozorowanym rozdzieleniu w innych krajach (Niemcy, Francja, Szwecja) - organizacyjnym lub księgowym, dopuszczalnym przez dyrektywę, ale nieskutecznym, ponieważ uniemożliwiającym wejście na rynek konkurencyjnych dostawców oraz ich swobodny wybór przez odbiorców gazu.

Różne są również role regulacji i regulatora w poszczególnych krajach. Wszystkie te czynniki składają się na całkowite otwarcie rynków krajowych oraz mapę struktury liberalizacji rynku gazu we Wspólnocie (rysunek 2).

Zobacz również:

• GenAI jednym z priorytetów inwestycyjnych w firmach
• Szef Intela określa zagrożenie ze strony Arm jako "nieistotne"
• International Data Group powołuje Genevieve Juillard na stanowisko CEO

Strategie liberalizacji

Pod względem tempa i zakresu liberalizacji rynków gazu szczególnych kraje członkowskie UE dzielą się na trzy grupy (rysunek 3):

• Grupa A obejmuje tylko Zjednoczone Królestwo, którego rynek w 2003 r. był 1,4 razy bardziej otwarty niż ogólnie rynek Unii Europejskiej, a okres otwarcia rynku był dłuższy niż przeciętny w "15" i trwał 9 lat.
• Grupa B to kraje o zbliżonym do średniego europejskiego otwarcia rynkowego: Irlandia, Hiszpania i Włochy. Irlandia, miała "otwartość" rynku, poniżej przeciętnej w UE, a jej wskaźnik otwarcia przekraczał średnią unijną w ciągu 6 lat. Analogicznie, rynki Hiszpanii i Włoch w 2003 r. były zliberalizowane bardziej od przeciętnej w UE, a wyższe wskaźniki otwarcia wystąpiły w 3 latach.
• Grupa C to kraje, których rynki w 2003 r. były mniej otwarte niż "15". Kraje, takie jak: Austria (największe otwarcie w grupie), Dania, Niemcy, Holandia, Belgia, Francja, Luksemburg, Szwecja, Finlandia, Grecja i Portugalia (najmniejsze otwarcie w grupie) nie miały nigdy w okresie od 1990 r. do 2003 r. bardziej otwartego rynku niż przeciętna w UE.

Przeprowadzone analizy dowiodły istnienia relacji pomiędzy otwarciem rynkowym i siłą regulacyjną kraju (rygorystyczność i kompletność regulacji prawnych) oraz korelacji siły regulacyjnej i siły instytucjonalnej (zasoby i kompetencje regulatora) dla 15 krajów członkowskich UE. Zaobserwowano regułę: im większa siła regulacyjna, tym większe otwarcie rynku.

Grupa A to reformatorzy, grupa B posiada raczej znaczną siłę regulacyjną i siłę instytucjonalną, natomiast grupa C ma bardzo małą siłę regulacyjną. Kraje należące do grupy A lub B są najbardziej otwarte, posiadają również największą siłę regulacyjną, co uzasadnia się tym, że kompetentny regulator wyposażony we właściwe regulacje może kontrolować wdrażanie rzeczywistego otwierania rynku. Przykładowe skrajności to Niemcy (słabe prawo i brak regulatora w rozpatrywanym okresie) i Zjednoczone Królestwo (silne prawo i silny regulator).

Poszczególne kraje "15" przyjmowały różne strategie liberalizacji rynków:

• strategia 1 - liberalizacja wcześnie rozpoczęta i szybko realizowana;
• strategia 2 - liberalizacja późno rozpoczęta i szybko realizowana;
• strategia 3 - liberalizacja rozpoczęta ok. 1995 r. (w połowie okresu 1990 - 2000) i szybko realizowana;
• strategia 4 - liberalizacja realizowana wolno przez cały okres 1999 - 2003.

Jednak w odniesieniu do rynku gazu wszystkie kraje członkowskie późno (po wdrożeniu przez Komisję Europejską dyrektyw gazowych w 1998 r. i 2003 r.) rozpoczęły proces liberalizacji rynku, a proces uwalniania rynku przez większość krajów realizowany był raczej wolno. Gdy już proces rozpoczęto, najszybciej swoje rynki otwierały Irlandia, Finlandia i Austria. Grecja i Portugalia najpóźniej rozpoczęły liberalizację (2003 r.), osiągając niewielkie otwarcie w jeden rok. Zjednoczone Królestwo było i jest liderem liberalizacji, najwcześniej rozpoczęło proces i najszerzej otworzyło rynek na konkurencję.

Wpływ strategii na ceny gazu

Analiza cen gazu w grupach krajów członkowskich stosujących zbliżone strategie ujawniła istnienie zależności pomiędzy strategią liberalizacji rynku a cenami dla odbiorców gazu (rysunek 4). Ceny gazu dla odbiorców przemysłowych wzrosły dla wszystkich krajów członkowskich, ale dla gupy A w mniejszym stopniu niż dla grupy B. Przypadek grupy A jest szczególny, ponieważ obejmuje tylko jeden kraj - Zjednoczone Królestwo. Utrzymująca się różnica pomiędzy cenami grupy A i grupy B w przedziale 35 - 22% oddaje skalę korzyści konsumentów z tytułu liberalizacji rynku.

Zmiany pozycji rynkowej monopolisty w okresie 2000 - 2002 r. są silnie skorelowane ze zwiększonym otwarciem rynku. Rysunek 5 przedstawia udział rynkowy w 2002 r. (oś pionowa) wcześniejszego monopolisty, w funkcji otwarcia rynku w 2000 r. (oś pozioma) - dwuletnie przesunięcie analizowanych danych oddaje czas niezbędny na odnotowanie efektu rynkowego (zmiany udziału) w funkcji otwarcia rynku (opóźnienie efektu względem otwarcia). W 2000 r. we wszystkich krajach członkowskich segment wydobycia lub importu gazu ziemnego zdominowany był przez przedsiębiorstwa bliskie pozycji monopolistycznej. Wszyscy producenci i importerzy posiadali co najmniej 75-proc. udział w rynku, a pięciu z "15" posiadało 100%. Dwa lata później, w 2002 r., cztery kraje zmniejszyły ich udziały poniżej 64%: Zjednoczone Królestwo do 25%, Irlandia do 40%, Niemcy do 50% i Francja do 64%.

Zjednoczone Królestwo w 2000 r. miało najbardziej otwarty rynek (0,8) przy najmniejszym udziale obecności rynkowej (25%). Kraje o najmniejszym otwarciu rynku, tj. Grecja, Belgia, Finlandia, posiadały prawie monopol na rynku. Inne kraje (Luksemburg i Szwecja) pomimo pewnego otwarcia rynku nie odnotowały pojawienia się konkurencji na rynku.

Wpływ liberalizacji rynku na ceny gazu

Wyniki analiz cen gazu ziemnego dla odbiorców w okresie 1993 - 2003 r. dla większości krajów członkowskich wg danych Eurostatu nie wykazały znacznego wpływu otwartości rynku na ceny gazu ziemnego ze względu na silny dodatni wpływ cen ropy naftowej.

Wyizolowanie wpływu wzrostu cen ropy naftowej na wzrost cen gazu dla odbiorców (z rocznym przesunięciem) dostarczyło jednak ważnych wyników (rysunek 6), świadczących o pozytywnej roli regulatorów w łagodzeniu szokowego wzrostu cen gazu dla odbiorców przemysłowych na skutek wzrostu cen ropy. Rzeczywiste ceny gazu ziemnego w większości krajów nadążają za cenami ropy naftowej (hipotetycznymi cenami gazu).

Brązowe krzywe reprezentują rzeczywiste ceny gazu, natomiast fioletowe przedstawiają hipotetyczne ceny gazu ziemnego nadążające za cenami ropy naftowej w odpowiednich latach. Luka pomiędzy krzywymi rzeczywistej i hipotetycznej ceny gazu oddaje olbrzymi wpływ liberalizacji i regulacji na ceny gazu. Różnice pomiędzy ceną rzeczywistą i hipotetyczną w poszczególnych latach są bardzo duże i sięgają kilkudziesięciu procent (ceny rzeczywistej).

• Strategie szybkiego i wczesnego wdrożenia oraz polityka otwarcia rynku miały zasadniczy wpływ na obniżenie cen gazu dla odbiorców. Ceny gazu w krajach stosujących strategię szybkiego i wczesnego otwierania rynków były niższe niż w krajach o zbliżonym otwarciu osiągniętym poprzez strategię wolnego i późnego wdrażania otwarcia.
• Rzeczywiste (a nie pozorowane) otwarcie rynku oznacza większą konkurencję i większy wybór ofert dostawców gazu, co powoduje spadek cen dla odbiorców oraz utratę pozycji dominującej przez monopolistów. Szerokie otwarcie rynku ma oczekiwany i znaczący wpływ na obniżenie ceny gazu dla odbiorców.
• Szybkiemu i efektywnemu otwarciu rynku sprzyja silny regulator (wyposażony w odpowiednie zasoby i kompetencje) wsparty silnymi regulacjami (rygorystyczne i kompletne prawo).
• W warunkach rosnących cen ropy naftowej i historycznego związania cen gazu z cenami ropy regulator miał znaczący wpływ na złagodzenie szoku cenowego (zmniejszenie wzrostu cen gazu dla odbiorców).
• Większość spółek w krajach członkowskich, z wyjątkiem Francji i Irlandii, została w większym lub mniejszym stopniu sprywatyzowana, jednak stopień własności prywatnej nie miał wielkiego bezpośredniego wpływu na zmniejszenie ceny gazu dla odbiorców przemysłowych, ale silnie wpłynął na wzrost liczby transakcji redukujących ceny.
• Właściwa polityka gazowa w sześciu obszarach: regulacja cen dla odbiorców końcowych, własność sieci, wycena dostępu trzecich stron (TPA), dostęp trzecich stron, rozdzielenie działalności i swobodny wybór dostawcy gazu, prowadzi do większego całkowitego otwarcia rynku. Odmienne czynniki - otwarcie rynku i strategia - sumarycznie wpływają na zredukowanie cen gazu dla odbiorców przemysłowych.
• Największe korzyści z liberalizacji rynku osiągnęli odbiorcy gazu w Zjednoczonym Królestwie dzięki przyjętej strategii szybkiego, wczesnego i szerokiego otwierania rynku oraz silnym regulacjom. Jednak z powodu braku wiarygodnych danych i zbyt krótkiego czasu "pracy liberalizacji" nie zidentyfikowano znaczącej zależności pomiędzy otwarciem rynku i wydajnością w sektorze gazu ziemnego. Obecna struktura rynków gazu nie jest jednak dostateczna dla wywarcia odpowiedniego ciśnienia konkurencyjności.
• Budowa wspólnego rynku gazu ziemnego w UE nie jest zakończona, ale analiza obecnego stanu (nie będąca w szerszym zakresie przedmiotem niniejszego raportu) wykazuje wiele słabości wdrażanej liberalizacji, wynikającej z braku dostatecznej harmonizacji regulacji oraz zbyt dużej dowolności wyboru ścieżki, zakresu i głębokości otwierania rynku na konkurencję. Proces budowy wspólnego rynku wymaga nowych inicjatyw UE w zakresie harmonizacji regulacji i wdrażania rzeczywistej konkurencji (nowych połączeń, nowych dostawców i większego wyboru).