Efekty liberalizacji w perspektywie krajowej i sektorowej

Główną przesłanką budowy jednolitego rynku wspólnotowego są korzyści ekonomiczne, a zwłaszcza dobrobyt konsumentów. Analizy Copenhagen Economics (grudzień 2005 r.) przeprowadzone dla dziewięciu sektorów sieciowych 15 krajów członkowskich UE wykazały, że zyski ekonomiczne skorelowane są ze stopniem otwartości rynku.

Wartość bezwzględna zysków ekonomicznych 15 krajów Wspólnoty Europejskiej wynikających z osiągniętego w okresie 1990 - 2000 r. stanu otwarcia rynków w sieciowych sektorach elektryczności, telekomunikacji, gazu ziemnego, transportu kolejowego, transportu lotniczego, transportu drogowego i usług pocztowych osiągnęła kwotę ok. 98 mld euro i zwiększyła dobrobyt w 15 krajach UE o 1,9%.

Zobacz również:

• GenAI jednym z priorytetów inwestycyjnych w firmach
• Szef Intela określa zagrożenie ze strony Arm jako "nieistotne"
• International Data Group powołuje Genevieve Juillard na stanowisko CEO

Wszystkie kraje Wspólnoty zyskały na otwarciu rynkowym sektorów, ale nie jednakowo, a różnice są znaczące. Jest godne podkreślenia, że niektóre kraje, takie jak Szwecja i Finlandia, zyskały ponad 5%, podczas gdy Grecja niewiele (0,4%).

Największe zyski bezwzględne wygenerowały największe gospodarki, tj. Niemcy, Wielka Brytania, Francja i Włochy. Jednak relatywnie najwięcej zyskały Finlandia - 6,5%, Szwecja - 5,3% i Dania - 4,9%. Zdaniem ekonomistów kopenhaskich, kraje te osiągnęły największe względne zyski dzięki przyjętej właściwej strategii liberalizacji oraz okresu wdrożenia, tempa i zakresu liberalizacji. Największe zyski względne Finlandii, Szwecji i Danii wyjaśniają krzywe otwarcia rynków w funkcji czasu. Kraje te wcześnie, bo w latach 1991 - 1992, rozpoczęły otwierać rynki, a tempo wprowadzanych zmian w okresie do 2000 r. było intensywne. W pozostałych krajach zmiany postępowały wolno prawie do końca lat 90., kiedy to nastąpiło gwałtowne przyspieszenie procesów liberalizacji.

Zyski względne i bezwzględne Zjednoczonego Królestwa, które od początku rozpatrywanego okresu, tj. w 1990 r., miało największe ze wszystkich krajów europejskich średnioważone otwarcie rynku, osiągając swoje maksimum otwarcia już w 2001 r., są niższe od zysków Niemiec, co uznać należy za zaskakujący wynik.

Efektem otwarcia rynków w krajach członkowskich UE, poza zyskami konsumentów, jest wygenerowana wartość dodana w kwocie 150 mld euro oraz ok. 500 tys. nowych miejsc pracy.

Dystrybucja zysków pomiędzy sektorami

Największe zyski z tytułu liberalizacji zostały wygenerowane przez dwa sektory sieciowe: elektryczność i telekomunikację, ponieważ rynki te generują 2/3 całkowitej produkcji wszystkich siedmiu sektorów oraz ponieważ rynki te otwierane były szybciej i penetrują one gospodarkę bardziej niż wszystkie pozostałe sektory.

Otwarcie rynków na konkurencję wywarło zróżnicowany wpływ na obniżenie cen dla konsumentów oraz poprawę efektywności w poszczególnych sektorach sieciowych (tablica 1). Największe korzyści z liberalizacji rynków z tytułu obniżki cen, o ponad 20% w krótszym okresie, odnotowano w sektorach telekomunikacji stacjonarnej i mobilnej, przewozach kolejowych pasażerskich i towarowych oraz mniejszy - o ok. 8% - w sektorze elektryczności. W dłuższym okresie (1990 - 2003) redukcje cen sięgają 60% w sektorze elektryczności oraz 45% w telekomunikacji mobilnej. Wpływ liberalizacji na redukcję cen w sektorze gazu ziemnego w całej Wspólnocie oszacowano na 1% w krótszym okresie i na 4 - 5% w dłuższym czasie.

Otwarcie rynków spowodowało również bardzo wysoką poprawę efektywności (w krótszym okresie): w telekomunikacji mobilnej o 93%, w pasażerskich przewozach kolejowych o 47%, w usługach pocztowych o 28%, w telekomunikacji stacjonarnej o 24%. Sektor elektryczności wykazał nieznaczną poprawę efektywności (o 2%), natomiast przewozy kolejowe towarowe nawet jej pogorszenie (o 7%). W dłuższym okresie efektywność sektora telekomunikacji mobilnej zwiększyła się od 1,5 do 4-krotnie. Nie odnotowano wpływu liberalizacji rynku gazu ziemnego na poprawę efektywności sektora.

Nadzwyczaj wysokie korzyści sektora telekomunikacji mobilnej wynikają z długiego okresu liberalizacji, podobnej strategii, zbliżonego strukturalnie i szerokiego otwarcia rynków we wszystkich krajach. Nie bez znaczenia był fakt, że jest to najmłodszy sektor funkcjonujący w oparciu o najnowsze technologie, w którym gracze rynkowi w poszczególnych krajach nie są wewnętrznie (organizacyjnie i kapitałowo) i pomiędzy sobą związani (skrępowani różnorodnymi związkami i interesami), tak jak gracze w niemieckim sektorze gazu. Przeciwnie - od początku funkcjonowania konkurują ze sobą. Ponadto lata 90. to właściwie okres powstania i dynamicznego rozwoju telekomunikacji mobilnej oraz gwałtownie rosnącego popytu. Duży wpływ na wzrost efektywności, spadek cen i poprawę jakości usług w telefonii mobilnej miał dynamiczny postęp technologiczny w tym sektorze (tzw. cztery generacje telefonii mobilnej). Rozwojowi konkurencji towarzyszyła początkowo redukcja zatrudnienia, w wyniku czego spadały ceny usług i wzrastał popyt, w tym na nowe i powstające usługi, wymagające nowego zatrudnienia.

Na tle rozpatrywanych sektorów efekty otwarcia rynku gazu ziemnego są niewielkie w zakresie ceny dla odbiorców i niemożliwe do zidentyfikowania w zakresie efektywności. Główną przyczyną takiej oceny liberalizacji rynku gazu są relatywnie krótki okres, jaki minął od rozpoczęcia wdrażania procesów liberalizacji, i brak wystarczających danych. Jednak, zważywszy na wysokie korzyści z liberalizacji z tytułu wzrostu efektywności i spadku cen w innych sektorach (telekomunikacja komórkowa i stacjonarna, przewozy kolejowe i elektryczność), należy również oczekiwać na zyski z otwarcia sektora gazu ziemnego, które pojawią się w przyszłości.

Ocena liberalizacji rynków w krajach UE

Proces otwierania rynków w latach 1990 - 2003 wyzwolił konkurencję i spowodował znaczne spadki cen dla konsumentów oraz spadek kosztów operacyjnych i wysoki wzrost efektywności, dający (w większości) niższe ceny i wyższą jakość usług świadczonych przez te sektory, a w końcowym efekcie przekładający się na wzrost popytu i większy wybór ofert oraz wzrost dobrobytu we Wspólnocie o 1,9%, co odpowiada rocznemu zyskowi w wysokości ok. 98 mld euro. Dzięki spadkowi cen, wzrostowi efektywności i wzrostowi popytu rynek pracy wykreował ok. 500 tys. nowych miejsc pracy w UE, zarówno w obrębie rozpatrywanych sieciowych sektorów, jak i na zewnątrz.

Zyski ekonomiczne skorelowane są ze stopniem otwartości rynku. Największe względne zyski osiągnęły kraje dzięki właściwej strategii liberalizacji (szybko realizowanej i wcześnie rozpoczętej) oraz okresowi wdrożenia, tempa i zakresu liberalizacji. Różnice w zyskach (względnych) poszczególnych krajów wynikają przede wszystkim ze stopnia i głębokości otwarcia rynkowego. Kraje, które dokonały szerszego otwarcia rynku i rozpoczęły procesy wcześniej, zyskały najwięcej. Wynika to z oczywistego faktu, że zmiany warunków funkcjonowania rynku dopiero po pewnym czasie wywołują oczekiwane skutki cenowe i efektywnościowe (widoczne zwykle już po roku).

Największe zyski zostały wygenerowane przez dwa sektory sieciowe: elektryczność i telekomunikację, ponieważ ich udział w całkowitej produkcji wszystkich dziewięciu sektorów gospodarki jest dominujący oraz ponieważ rynki te otwierane były szybciej, a ich sektory penetrują gospodarkę bardziej niż wszystkie pozostałe sektory.

Efekty otwarcia rynku sektora gazu ziemnego są niewielkie w zakresie ceny gazu dla odbiorców i niemożliwe do zidentyfikowania w zakresie efektywności. Główną przyczyną takich wyników oceny liberalizacji rynku gazu jest relatywnie krótki okres, jaki minął od rozpoczęcia wdrażania procesów liberalizacji. Oczekuje się, że otwarcie sektora gazu ziemnego na konkurencję przyniesie w przyszłości korzyści analogiczne jak w innych sektorach.

Wnioski dla Polski

Potwierdza się zasada, że aby zyskać najwięcej, trzeba być pierwszym na rynku o najniższych cenach, a do celu tego prowadzi odpowiednia strategia. Ogólny przegląd efektów liberalizacji rynku gazu ziemnego w 15 krajach UE w perspektywie strategicznej oraz w perspektywie krajowej i sektorowej może posłużyć do wyciągnięcia następujących wniosków dla Polski:

1. Efektywna liberalizacja rynków w kraju musi uwzględniać nadrzędny cel liberalizacji - utworzenie wspólnego rynku europejskiego (perspektywa europejska liberalizacji krajowej). Nie jest możliwa liberalizacja rynków krajowych w izolacji od rynków pozostałych krajów UE.

2. Wybór ścieżki liberalizacji rynków powinien zostać oparty na kryterium maksymalizacji zysków ekonomicznych kraju oraz powinien być dokonany z uwzględnieniem "lekcji z liberalizacji" rynków w innych krajach UE, zwłaszcza w Zjednoczonym Królestwie i Niemczech, a także w krajach skandynawskich (różne lekcje z tego samego przedmiotu).

3. Na maksymalizację zysków ekonomicznych z liberalizacji sektorów gospodarki mają wpływ następujące czynniki państwa:

• krajowe inicjatywy o znaczeniu europejskim (efekt synergii), tzn. inicjatywy, koncepcje, propozycje, projekty polityczno-prawne (np. optymalny kształt instytucji regulatora oraz reguł funkcjonowania rynków), techniczne, ekonomiczne i handlowe, zwiększające integrację rynków krajowych i tym samym zwiększające przepływ towarów, usług, kapitału inwestycyjnego i ludzkiego;
• udział produkcji sektora w PKB;
• silne regulacje i silny regulator;
• strategia wczesnego, szerokiego i intensywnego otwarcia rynków na konkurencję.

4. Aby zyskać najwięcej w wyniku liberalizacji rynków, Polska powinna podążać trajektorią, która dla innych krajów Wspólnoty (kraje skandynawskie) okazała się najefektywniejsza.

5. Optymalna strategia liberalizacji rynku gazu w Polsce powinna uwzględniać konieczność zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego kraju poprzez m.in. rozbudowę infrastruktury dla zdywersyfikowanych dostaw gazu. Zmonopolizowany rynek może prowadzić do nadmiernego wzrostu inwestycji lub do inwestycji nieefektywnych, co spowodowałoby wzrost cen gazu dla odbiorców i ograniczenie konsumpcji. W związku z tym decentralizacja rynku nie powinna prowadzić do ograniczenia inwestycji, ale powinna zapewnić wzrost inwestycji w nowe połączenia, wzrost dostaw gazu z nowych kierunków, zwiększenie konkurencji dostaw i spadek cen gazu.

6. Z doświadczeń krajów UE wynika, że dla efektywnej realizacji strategii liberalizacji rynku gazu w Polsce konieczne jest zapewnienie możliwości funkcjonowania silnego regulatora (wyposażonego w odpowiednie zasoby i kompetencje), wspartego silnymi regulacjami (rygorystyczne i kompletne prawo).