Dla prawidłowego funkcjonowania przedsiębiorstw niezwykle ważna jest możliwość skutecznego i szybkiego egzekwowania należności na drodze sądowej i komorniczej.

Według obiegowej opinii sprawna egzekucja nie jest w Polsce możliwa. Potwierdzają to również badania Banku Światowego, który w raporcie "Doing Business 2008" podaje, że średni czas egzekucji należności handlowej w Polsce wynosi 830 dni. Dane te nie zachęcają do podejmowania działań w celu dochodzenia należności na drodze prawnej. Czy opinia ta ma uzasadnienie w praktyce sądowniczej?

Prawo do szybkiego procesu

Art. 45 ust. 1 Konstytucji stanowi m.in., że każdy ma prawo do rozpatrzenia jego sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki. Polska Konstytucja jest w tej materii zbieżna z Europejską Konwencją o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, której art. 6 ust. 1 zdanie pierwsze stanowi, iż "Każdy ma prawo do (...) rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie". Takie definicje prawa do sądu kładą nacisk na to, aby proces toczył się sprawnie i nie wymagał od stron ogromnego nakładu energii, a także nie obciążał ich finansowo.

Postulat szybkości postępowania traci znaczenie, gdy pozostaje w konflikcie z postulatem, aby wyjaśnić istotne okoliczności faktyczne i prawne, bowiem "...dążenie do tego, aby rozstrzygnięcie nastąpiło na pierwszym posiedzeniu, może mieć miejsce tylko wówczas, jeśli jest to możliwe bez szkody dla wyjaśnienia sprawy"¹. Należy zatem podkreślić, że z przewlekłością postępowania mamy do czynienia dopiero w sytuacji, gdy postępowanie trwa dłużej, niż jest to konieczne dla wyjaśnienia istotnych dla rozstrzygnięcia okoliczności faktycznych i prawnych².

Jak widać, konstytucyjne reguły szybkiego rozpoznania sporu sądowego oraz sprawiedliwego dwuinstancyjnego procesu nie są do końca spójne i może dochodzić między nimi do konfliktu - nie zawsze można rozpatrzeć sprawę szybko i jednocześnie sprawiedliwie.

Zmiany w przepisach dotyczących postępowań sądowych

W ostatnich latach wprowadzono szereg zmian, m.in. na gruncie dostosowywania polskiego prawa do prawa Unii Europejskiej. Nowelizacje te pozytywnie wpłynęły na przyspieszenie odzyskiwania należności. Obecnie dzięki znowelizowanemu postępowaniu nakazowemu i upominawczemu, których istotną cechą jest uproszczony tryb wydawania orzeczeń, orzekanie w sprawach o zapłatę zostało znacznie usprawnione. Orzeczenia wydawane w postępowaniu nakazowym lub upominawczym to nakazy zapłaty. W postępowaniu nakazowym najczęściej dochodzi się należności z faktur, weksli i czeków. Sąd rozpoznaje sprawę w postępowaniu nakazowym lub upominawczym na pisemny wniosek powoda zgłoszony w pozwie. W celu przyspieszenia rozpoznawania sprawy w obu postępowaniach rozstrzygane są na posiedzeniu niejawnym, jedynie na podstawie złożonego pozwu. Nie prowadzi się zatem, tak jak w postępowaniu zwykłym, posiedzeń sądowych, przesłuchiwania świadków czy biegłych. Wydając nakaz zapłaty, sąd orzeka, że pozwany ma w ciągu dwóch tygodni od dnia doręczenia nakazu zaspokoić roszczenie w całości razem z kosztami albo wnieść w tym terminie zarzuty w przypadku postępowania nakazowego lub sprzeciw w przypadku postępowania upominawczego. Nakaz zapłaty wydany na podstawie weksla, warrantu, rewersu lub czeku staje się wykonalny po upływie terminu do zaspokojenia roszczenia. Od dnia 22 lutego 2005 r. nakazy zapłaty w postępowaniu upominawczym mogą wydawać także referendarze sądowi (art. 3531 § 2 k.p.c.).

Daleko idącym usprawnieniem procedury cywilnej było również wprowadzenie postępowania uproszczonego, które należy do grupy tzw. postępowań odrębnych. Służy ono rozpatrywaniu spraw o roszczenia majątkowe niskiej wartości. Zgodnie z art. 5051 k.p.c. postępowanie uproszczone stosuje się w sprawach o roszczenia wynikające z umów, jeżeli wartość przedmiotu sporu nie przekracza 10 tys. zł oraz o zapłatę czynszu najmu lokali mieszkalnych i opłat obciążających najemcę, a także opłat z tytułu korzystania z lokalu mieszkalnego w spółdzielni mieszkaniowej bez względu na wartość przedmiotu sporu.

Wymogiem formalnym wszczęcia postępowania uproszczonego jest złożenie pozwu na specjalnym formularzu (art. 5052 k.p.c.). Ponadto z pewnymi wyjątkami w postępowaniu uproszczonym można dochodzić jednym pozwem tylko jednego roszczenia majątkowego (art. 5053 § 1 k.p.c.). Jednocześnie w celu przyspieszenia wydania orzeczenia strony już przy pierwszej czynności procesowej muszą przedstawić wszystkie znane sobie fakty istotne dla danej sprawy oraz zgłosić zarzuty i wnioski dowodowe (art. 5055 § 1 k.p.c.). Sąd zaś ma możliwość stosowania uproszczonych form doręczeń zawiadomień, wezwań, zarządzeń.

Wobec powyższego podmiot dochodzący zapłaty określonej należności może skorzystać z przewidzianych w k.p.c rozwiązań, aby uniknąć długotrwałego rozpatrywania jego sprawy. Wybór jednego z powyższych trybów wymaga spełnienia pewnych przesłanek, m.in. dotyczących przedstawienia odpowiednich dokumentów w celu udowodnienia roszczenia czy złożenia pozwu na formularzu. Biorąc jednak pod uwagę korzyści w postaci obniżenia kosztów sądowych, a także znacznego przyspieszenia rozpoznawania sprawy, niedogodności są niewielkie.

Faule

Oprócz procedur, służących usprawnieniu i przyspieszeniu procesu, istnieją również inne, których celem jest zabezpieczenie interesów stron, a które bezzasadnie stosowane przez jedną z nich uniemożliwiają sprawność działania sądu. Zalicza się do nich m.in.: bezzasadne wnioski o zwolnienie od kosztów i ustanowienie pełnomocnika z urzędu, wnioski o sprawdzenie wartości przedmiotu sporu, wnioski o wyłączenie sędziego, wnioski o uzasadnienie postanowienia sądu i zażalenia na odmowę ich sporządzenia, wnioski o przywrócenie terminu i zażalenia na odmowę ich przywrócenia, a także zgłaszanie bezsensownych wniosków dowodowych.

Ogólnie rzecz biorąc, "czynności sądu i czynności procesowe stron, dokonywane zgodnie z przepisami kodeksu postępowania cywilnego, nie powinny prowadzić do przewlekłości postępowania. Mogą temu zapobiec czynności podjęte przez przewodniczącego przed rozprawą lub sąd na rozprawie w ramach formalnego i materialnego kierownictwa procesem. Temu celowi służy przestrzeganie dyscypliny procesowej ze strony sądu i przeciwstawianie się takim zachowaniom stron i innych uczestników postępowania, które zmierzają do przewlekania procesu³".

Statystyka i badania

Jak wynika z raportu "Doing Business 2008", w Polsce dochodzenie należności, od momentu wszczęcia postępowania przed sądem do wyegzekwowania należności, składa się z 38 formalności, zaś czas trwania całej procedury wynosi 830 dni. Na podany okres składają się następujące etapy: 90 dni trwa wniesienie pozwu i doręczenia, sam proces i wydanie orzeczenia zajmuje 580 dni, a egzekucja orzeczenia - 160 dni.

Podana w raporcie liczba dni nie oznacza rzeczywistego czasu egzekwowania należności handlowych w Polsce, a jest jedynie sumą maksymalnych możliwych terminów wszystkich czynności, które mogą być podjęte w sprawie od momentu wniesienia pozwu do ściągnięcia należności. W rzeczywistości terminy te są wielokrotnie krótsze. W sposób szczególny dotyczy to spraw o zapłatę, które w przeważającej części są nieskomplikowane, dzięki czemu nakazy zapłaty można uzyskiwać nawet w ciągu kilku dni.

Jak wynika z doświadczenia Kancelarii Prawniczej Maciej Panfil i Partnerzy, obecnie średni czas oczekiwania na wydanie nakazu zapłaty wynosi 36 dni w sprawach, w których pozwanym jest osoba fizyczna nie prowadząca działalności gospodarczej, i 45 dni w sprawach, w których pozwanym jest przedsiębiorca. Ze względu na fakt, że nakazy zapłaty wydawane są na podstawie określonych dokumentów, niezwykle niski jest odsetek składania zarzutów lub sprzeciwów. Zaledwie w 2% spraw pozwany wnosi zarzuty lub sprzeciw od nakazu zapłaty, tylko 1,5% spraw kierowanych jest przez sąd do postępowania zwykłego, a jedynie w 0,5% spraw pozwany wnosi apelację. Liczby te można również bez problemu przeliczyć na realny zysk nie tylko czasu, ale również pieniędzy. Postępowania te są nie tylko tańsze, ale także skuteczne, bowiem średnio z każdych 100 000 zł stanowiących należność główną spraw skierowanych do postępowania nakazowego lub upominawczego 96 000 zł zostaje zasądzone prawomocnymi nakazami zapłaty.

Jasne jest zatem, że znajomość odpowiednich procedur ułatwia wierzycielom dochodzenie ich roszczeń w postępowaniu sądowym. Należy jednak pamiętać, że udogodnienia proceduralne będą skuteczne jedynie wtedy, gdy powód będzie dysponował odpowiednimi dokumentami, a także dokładnymi danymi dotyczącymi kontrahenta.