Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej wymagają dokonywania wycen według wartości godziwej. Ale to zasada ogólna. W praktyce jej stosowanie jest uwarunkowane wieloma czynnikami i okolicznościami.

Celem tego artykułu jest wskazanie obszarów zastosowania wycen według wartości godziwej w sprawozdawczości finansowej zgodnej z MSSF, dokonanie przeglądu dopuszczalnych podejść metodologicznych ustalania wartości godziwej ze wskazaniem na hierarchię ich zastosowań oraz określenie zadań zarządów jednostek w zakresie zapewnienia prawidłowości i rzetelności wycen wykorzystywanych w sprawozdawczości finansowej.

Definicja

Stosownie do definicji wartości godziwej przedstawionej w MSR 2 par. 6 oraz powtórzonej wielokrotnie w innych standardach jest to: "...kwota, za jaką składnik aktywów mógłby być wymieniony, a zobowiązanie uregulowane, pomiędzy dobrze poinformowanymi, zainteresowanymi stronami na warunkach transakcji rynkowej".

Początek definicji wskazuje w określeniu "mógłby być", że chodzi o transakcję hipotetyczną, jaka byłaby możliwa na dzień dokonywania wyceny. Z kolei słowa "dobrze poinformowanymi" wskazują, że każda ze stron transakcji dysponuje wystarczającą wiedzą o przedmiocie transakcji, parametrach mających wpływ na określenie ceny oraz warunkach rynkowych na dzień wyceny. Przykładem informacji mającej istotne znaczenie dla wyceny nieruchomości, która powinna być znana obydwu stronom transakcji, może być decyzja administracyjna dotycząca przebiegu autostrady. Transakcja powinna być dokonywana dobrowolnie, ze względu na dobrze pojęty interes każdej ze stron, z których żadna nie byłaby do niej zmuszona, a jedynie zmotywowana względami biznesowymi. Wreszcie określenie "na warunkach transakcji rynkowej" wprowadza warunek niezależności stron, czyli braku powiązania, które mogłoby spowodować uzgodnienie ceny odbiegającej od ceny rynkowej.

Zakres stosowania

Wartość godziwa jest kategorią wielokrotnie spotykaną w MSSF (zwanych dalej "standardami"), przy czym najpowszechniej rozpoznawanym zastosowaniem wartości godziwej są dokonywane przy początkowym ujęciu wyceny przejmowanych aktywów i pasywów oraz zobowiązań warunkowych w księgowości połączeń jednostek gospodarczych zgodnie z MSSF 3. Jednak regulacja ta wyróżnia się na tle pozostałych standardów odwołujących się do kategorii wartości godziwej, ponieważ tylko w wypadku połączeń wycenie według wartości godziwej podlegają przy początkowym ujęciu niemal wszystkie nabywane aktywa, zobowiązania i zobowiązania warunkowe.

Należy jednak pamiętać, że przeprowadzenie wyceny według wartości godziwej obowiązuje nie tylko w przypadku połączeń, ale także przy wycenie:

• aktywów biologicznych

• inwestycji dostępnych do sprzedaży

• aktywów trwałych przeznaczonych do sprzedaży

• aktywów finansowych i zobowiązań finansowych, których zmiany wycen są rozliczane przez rachunek zysków i strat

• wbudowanych instrumentów pochodnych

• płatności rozliczanych w formie akcji własnych

• aktywów związanych z programami świadczeń po okresie zatrudnienia.

Objęcie określonej kategorii pasywów lub aktywów obowiązkiem wyceny godziwej nie musi jednak oznaczać, że tak wyceniona pozycja będzie wykazana w sprawozdaniu finansowym w wartości godziwej. Na przykład wycena godziwa aktywów trwałych przeznaczonych do sprzedaży zostanie uwzględniona w sprawozdaniu finansowym tylko wtedy, gdy ustalona w ten sposób wartość aktywów, pomniejszona o koszty zbycia, będzie mniejsza od ich dotychczasowej wartości bilansowej.

Istnieją ponadto pozycje sprawozdań finansowych, które nie muszą, ale mogą być objęte wyceną do wartości godziwej, pod warunkiem przyjęcia takiego modelu wyceny w polityce rachunkowości spółki. Należą do nich: rzeczowe aktywa trwałe, nieruchomości inwestycyjne, wartości niematerialne i prawne oraz zapasy pozostające pod kontrolą pośredników w handlu towarami, przy czym w odniesieniu do nieruchomości inwestycyjnych obowiązuje, co najmniej, ujawnienie wartości godziwej, jeżeli zarząd jednostki przyjmie cenę nabycia za podstawę wyceny nieruchomości inwestycyjnych w sprawozdaniu finansowym.

Wynika z tego, że obowiązek lub możliwość wyceny według wartości godziwej dotyczy niemal wszystkich pozycji bilansu.

Hierarchia wycen

Wartość godziwa jest w znacznym stopniu kategorią abstrakcyjną, idealną, ponieważ może wynikać z oszacowania transakcji hipotetycznych, jakie mogłyby być zawarte na warunkach rynkowych, nie zaś z transakcji dokonanych przez podmiot sporządzający sprawozdanie finansowe na dzień dokonywania wyceny. Szerokie zastosowanie wartości godziwej do wycen przewidziane przez standardy sprzyja wierniejszemu przedstawieniu sytuacji finansowej jednostek gospodarczych na dzień bilansowy w porównaniu do wycen dokonywanych w oparciu o koszt historyczny. Nie sposób jednak nie zauważyć, że wyceny wartości godziwej mogą być obarczone pewną dozą subiektywizmu, którego stopień będzie się różnić w zależności od zastosowanej metodologii. W największym stopniu atrybut wiarygodności posiadają wyceny dokonywane w oparciu o informacje z aktywnych rynków. Jeżeli informacje takie są niedostępne ze względu choćby na brak aktywnego rynku, konieczne jest korzystanie z nierynkowych metod szacowania wartości godziwej, na przykład dochodowych lub kosztowych.

Twórcy standardów, zdając sobie sprawę z ograniczeń przypisanych do szacunków wartości godziwej, uszeregowali metody wyceny według kryterium wiarygodności, aby ograniczyć stosowanie podejścia nierynkowego do wycen, dla których nie są dostępne informacje umożliwiające przyjęcie metodologii rynkowej.

W standardach nie znajdziemy wprawdzie ogólnego wzorca przedstawiającego hierarchię metod wyceny właściwych dla określenia wartości godziwej, można jednak wnioskować - głównie na podstawie analizy zapisów MSR 39, 40 i 41 oraz MSSF 3 - że następstwo, czyli hierarchia podejść metodologicznych wycen, układa się następująco:

• cena rynkowa notowana na aktywnym rynku

• cena rynkowa z ostatnio przeprowadzonych transakcji

• ceny z transakcji rynkowych dotyczących podobnych pozycji

• cenowe wyznaczniki branżowe oparte na notowaniach rynkowych

• metody dochodowe

• metody kosztowe.

Nie wszystkie z wymienionych podejść do wyceny są uwzględnione w każdym ze standardów korzystających z kategorii wartości godziwej, niemniej jednak nie zdarza się sytuacja, w której standard zalecałby stosowanie w pierwszej kolejności podejścia do wyceny oznaczonego w zestawieniu wyższym numerem w porównaniu do podejścia oznaczonego numerem niższym.

Podejście rynkowe

Można zaobserwować zależność pomiędzy kolejnością, a więc i wartością wymienionych metod i wzrostem przypisanego do nich stopnia subiektywizmu wpływającego na wynik wyceny. Subiektywizm, związany nieodłącznie z szacunkami, nie występuje jedynie w odniesieniu do pozycji, dla których istnieje aktywny rynek. Jednak nawet w tym wypadku konieczne jest dokonanie właściwej oceny, czy rynek, z którego pochodzą kwotowania, zasługuje na miano aktywnego. Standardy, między innymi MSR 36.6 oraz MSR 38.8, wskazują warunki, które muszą być spełnione, aby można było uznać rynek za aktywny:

• pozycje będące przedmiotem obrotu na rynku są jednorodne

• w dowolnym momencie można znaleźć zainteresowanych nabywców i sprzedawców

• ceny są publicznie dostępne.

Przykładem pozycji kwalifikujących się do wyceny godziwej według kwotowań aktywnego rynku są akcje spółek giełdowych.

Druga metoda rynkowa, opierająca się na cenie z ostatniej przeprowadzonej transakcji, wydaje się na pierwszy rzut oka narzędziem w pełni obiektywnym, jednak należy się liczyć z tym, że ostatnia transakcja może mieć miejsce na tyle dawno, że nie stanowi właściwej podstawy wyceny godziwej. Należy ocenić, czy upływ czasu pomiędzy ostatnią transakcją a datą dokonywania wyceny godziwej jest na tyle nieistotny, że nie wpłynął znacząco na zmianę warunków ekonomicznych, i tym samym czy cena z ostatniej transakcji jest jeszcze właściwym punktem odniesienia dla dokonywania wyceny według wartości godziwej.

Następna metoda, oparta na dobieraniu danych do wyceny godziwej na podstawie transakcji dotyczących podobnych pozycji, zawiera więcej cech szacowania, poczynając od fazy podejmowania decyzji o tym, które pozycje można obdarzyć atrybutem podobieństwa do pozycji wycenianej. Zakładając jednak, że trafnie wyznaczono pozycje "podobne", należy je poddać dalszej obróbce, tak aby skorygować różnice wycen związane z tym, że porównywane pozycje są tylko podobne, a nie tożsame.

Jeżeli nie możemy skorzystać z żadnej spośród wyżej wymienionych metod, powinniśmy sprawdzić możliwość dokonania wyceny przy pomocy cenowych wyznaczników branżowych.

Wspólnym mianownikiem wszystkich czterech wyżej omówionych kategorii jest podejście rynkowe zapewniające najlepsze przybliżenie do wartości godziwej, jednak jego zastosowanie jest czasem niemożliwe ze względu na brak wiarygodnych i aktualnych odniesień rynkowych.